گاه‌شماری حیوانی، تقویم دوازده‌گانه حیوانی یا بودبرگ

محقق مقاله‌ای با عنوان استفاده از تقویم حیوانی میان اقوام ترک، در مجله مطالعه آسیایی هاروارد به سال ۱۹۳۸ نوشت. وی مایل بود که این تقویم را اختراع بیابانگردان به‌شمار آورد نه یک اختراع چینی.

اصل آن به آوارها و هندیان و تبتی‌ها نسبت داده شده بود. نخستین نمونه استفاده آن در نامه‌ای است که به سال ۵۶۴ م به نایب السلطنه «چو» ی شمالی، از طرف مادرش نگاشته شده‌است. مادر او در این نامه به او یادآوری کرده که او در سال مار و برادرانش به ترتیب در سال‌های موش و خرگوش به دنیا آمده‌اند. نمونه‌هایی از این تقویم در کتیبه‌های اورخون استفاده شده‌است و بعدها از سوی ترکان به سایر مناطق برده شده‌است، بدین جهت به تقویم ترکی، نیز معروف شده‌است. 

 

محمود کاشغری در کتاب دیوان لغات منسوب به قرن پنجم هجری در ذیل کلمه «برس» شرحی درباره این تقویم آورده اس که نخستین شرح درباره این تقویم است. او می‌نویسد: ترکان نام دوازده گونه از جانوران را گرفته و به عنوان نام برای دوازده سال برگزیده‌اند. سال‌های عمر کودکان، تاریخ نبردها و قهرمانی‌ها و دیگر چیزها را با گردش سال‌های دوازده‌گانه می‌شمارند و به یاد می‌سپارند و ریشه آن چنین است که: یکی از خاقانان ترک اراده کرده که تاریخ یکی از نبردهای سال‌ها پیش از خود را بداند و در تاریخ وقوع آن اختلاف افتاد. از این رو خاقان در این کار با مردم مشورت کرده و در کنگره‌ای گفت: «ما سال‌ها را نیز مانند برج‌های دوازده‌گانه و شمار ماه‌ها، دوازده قرار دهیم و این چونان یادگاری در میان ما باقی بماند.» مردم نیز پذیرفتند پس آنگاه خاقان به شکار بیرون آمد و فرمان داد حیوانات را به طرف رودخانه «ایلا سو» روان سازند. چندی از حیوانات را شکار کردند و گروهی نیز به داخل آب پریدند. دوازده گونه از حیوانات از آب گذشت و نام آن‌ها را بر سال‌ها نهادند. نخستین این حیوانات سیچقان (موش) بود که نخستین سال است و پس از آن نام یازده حیوان دیگر را برمی‌شمارد. او می‌افزاید: ترکان گویند در هر یک از این سال‌ها حکمتی نهفته‌است که بدان تفأل می‌کنند و آن را فرخنده و مبارک می‌شمارند.

مثلاً وقتی سال گاو وارد می‌شد، نبردها و قهرمانی‌ها فزونی می‌یافت زیرا گاوها به هم بسیار شاخ زنند و در ستیز باشند در سال مرغ طعام فراوان شود اما در میان مردم تشویش و نگرانی پدید آید. سال تمساح (در تقویم اقتباسی فارسی سال نهنگ)، باران فروان رخ دهد و غیره.

ریشه و خاستگاه این گاه‌شماری و علت تأثیرگذاری این دوازده حیوان خاص بر سرنوشت زمین و انسان، را به یک افسانه کهن بودایی نیز منتسب کرده اند:

روزی بودا در آغاز سال نو، تمامی حیوانات را به نزد خویش دعوت کرد، امّا از میان تمامی حیوانات، تنها دوازده حیوان دعوت بودا را جدّی گرفتند و به محضر او رفتند. این دوازده حیوان عبارت بودند از:

موش، گاو، پلنگ (یا ببر)، خرگوش (یا گربه)، نهنگ (یا اژدها)، مار، اسب، گوسفند (یا بز)، میمون، مرغ (یا خروس)، سگ و خوک.

از آن پس بودا مقدّر نمود که سرنوشت انسان و جهان، تنها به دست این دوازده حیوان باشد و هریک از این حیوانات در هر سال یکی پس از دیگری پدیدار شوند و مقدورات کائنات و سرنوشت جهان را در دست بگیرند.

بررسی گاه‌شماری حیوانی حکایت از آن دارد که این گاه‌شماری از ترکیب برخی اصول گاه‌شماری جلالی، گاه‌شماری هجری قمری و گاه‌شماری دوازده حیوانی چینی-اویغوری شکل گرفته‌است و در طول هفت قرنی که از یورش مغول به ایران می‌گذرد و تا سال ۱۳۰۴ هجری خورشیدی در ایران رایج بوده‌است هرچند که در طی این چند سده همواره به یک شکل نبوده و در دوره‌های مختلف، تغییراتی نیز در آن پدید آمده‌است.

نام سال‌های دوازده‌گانه حیوانی که بخصوص در دوره حکومت قاجار تا سال ۱۲۸۹ خورشیدی در ایران به کار می‌رفته (و با تقویم اویغوری-چینی تفاوت‌هایی دارد) به ترتیب عبارت بوده‌است از:

سال موش

سال گاو

سال پلنگ (یا ببر)

سال خرگوش (یا گربه)

سال نهنگ (یا اژدها)

سال مار

سال اسب

سال گوسفند (یا بز)

سال میمون

سال مرغ (یا خروس)

سال سگ

سال خوک

این ترتیب نام‌های حیوانی سال‌ها را ابونصر فراهی در نصاب الصبیان چنین به نظم درآورده است.

موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار		زان چار چو بگذری نهنگ آید و مار
آنگاه به اسب و گوسفند است حساب		حمدونه و مرغ و سگ و خوک آخر کار

برای تعیین اینکه هر سال خورشیدی، به نام کدامیک از حیوانات دوازده‌گانه فوق است، کافیست تا عدد آن سال را با عدد ۶ جمع بزنیم و بعد حاصل جمع رابر عدد ۱۲ تقسیم نمائیم و سپس به باقی‌مانده نهایی نگاه کنیم. عدد باقیمانده، نماینده نام آن سال بر مبنای ترتیب یادشده‌است.

بعنوان مثال، برای دانستن نام سال ۱۳۹۲ خورشیدی، ابتدا ۱۳۹۲ را با ۶ جمع می‌کنیم و حاصل یعنی عدد ۱۳۹۸ را بر ۱۲ تقسیم می‌کنیم که باقیمانده نهایی تقسیم، عدد ۶ می‌شود که با رجوع به ترتیب نام‌برده نماینده سال مار است.